Çoğubilgin ve araştırmacı tarafından “İbnu’n-Nedîm” diye söz konusu edilen Muhammed b. İshâq en-Nedîm, “Ebû’lFarac”künyesine sahiptir. Kendisi, el-Fihrist’inde1 “en-Nedîm” laqabınıkullanmıştır. Onun çokça kullanılan laqaplarından biri de “el-Werrâq”tır.2 Dünya Kültür Tarihinde çok önemli bir yere sahip olan el-Fihrist’in müellifi hakkında çok az şey bilinmektedir. En-Nedîm’in hangi tarihte nerede doğduğu kesin olarak tespit edilememiştir.3 Onun hayatına dair yeterli bilgiye ulaşılamamıştır. Her şeye rağmen onun Bağdat’ta yaşadığı ve orada öldüğü (380/990) mevsûq kaynaklara dayandırılabilmektedir.4 Onun hayatını eserinden veya işlediği konulardan tespit etmeye çalışanlar vardır. Tahsil Dönemi ve Hocaları Nedîm, 5-6 yaşlarından itibaren oturduğu mahallenin camisinde Kur’ân, Kıraat, Tecvid, Sarf ve Nahiv dersleri almıştır. On yaşına geldiğinde Qur’ân hafızı olmuştur. Bundan sonra çağının değişik hocalarından Hadis, Fıkıh, Kelam ve Tasavvuf dersleri almıştır. Çağının genel kültürüne uygun bir eğilim olarak Yunan, Hind ve Fars kültürüne de eğilmiştir. Asrının yükselen eğilimi Şî‘îliktir. Bu dönemde iktidar sahiplerinin büyük çoğunluğu Teşeyyu‘ düşüncesine meftûndur.5 Olgunluk yaşına geldiğinde yazı, dil, edebiyat, hadis, fıqıh, felsefe, mantıq ve Helenistik dönem ilim ve kültürleriyle ilgili geniş bilgi sahibi bir bilgin konumuna gelmiştir.6 Geniş bilimsel vuqûfiyet ve ehliyetini hocaları arasında yer alan edebiyat, şeriat ve fıkıh âlimi elQâdîEbû Saîd el-Hasan es-Siyrâfî (368), ünlü edebi yazın uzmanı Ebü’l-Ferec el-İsfahânî (356), tarih ve haber ilminde hüccet sayılan Ebû Ubeydullah Muhammed b. Umrân el-Merzubânî (384),7 fen bilimleri ve ilahiyat alanlarında bir âlim olan EbûAhmed b. İshâq b. el-Kerbînî, İbnKirnîb, filozof Ebû Süleyman es-Sicistânî, meşhur matematik bilgini Yûnus el-Qâdî, mantık usulü, Grek, Fars ve Hint kültürünün piri sayılan vezir İsâ b. Ali b. İsa b. Dawud el-Cerrâh, Yunân kültürü konusunda derin bilgi sahibi Ebû’l-Hasan M. b. Yûsuf enNeqît ve Hristiyan filozof Ebû’l-Hayr el-Hasan b. es-Sewwârb. el-Hammâr gibi âlimlere borçludur. MUHAMMED B. İSHÂQ EN-NEDÎM VE “EL-FİHRİST” ADLI İSLAM KÜLTÜR TARİHİ 38 VUSLAT SAYI 165, MART-15 DOSYA DÜŞÜNCE Ünlü hadis âlimi EbûAlî İsmail es-Saffâr ona kendisinden rivayet etme izni vermiştir.8 enNedîm, bu hocalarıyla ilgili bilgilerini el-Fihrist’in içine serpiştirmiştir. Yeri geldikçe onlardan söz etmiş ve ilişkilerini dile getirmiştir.9 Nedîm’in Mesleği ve Eserleri Nedîm, kendi doğal eğitim sürecini tamamladıktan sonra babasına yardımcı olmak için onun yanında çalışmaya başlamıştır. En çok kâtiplik, hattatlık ve istinsah ile meşgul olmuştur. O da babası gibi “warrâqlık” mesleğini geliştirerek devam ettirmiştir.10 Muhammed b. İshâq’ın werrâq olduğunu gösteren birçok delil vardır. el-Fihrist’in yazma nüshalarının çoğunda beşinci maqâleden sonraki her maqâlenin başında onun werrâq olduğu da belirtilmiştir.11 Birçok eserde onun werrâqlık “virâqa” (kitap istinsah, ciltleme ve kitap ticareti) mesleğini babasından öğrendiği ve bu sayede devrin ilim, kültür ve sanat çevreleriyle ilişki kurduğu, değişik konularda pek çok kitabı okuma ve tanıma imkânına kavuştuğu ifade edilmektedir. Onun Arapça yazılmış ve Arapçaya çevrilmiş binlerce eseri görmesi ve incelemesi bilinçli çalışması, derleme ve kaydetme mahareti ve tasnif gücünün kendisine büyük ölçüde orijinal olan bu işi yapma imkânı verdiği anlaşılmaktadır. O, bu sayede 8360 kitabı incelemiş, 2238 müellif hakkında kalem oynatmış ve onlardan esaslı belgelere dayalı olarak bahsetmiştir. Bunların 22 tanesi kadın, 65 tanesi ise mütercimdir.12 Malum olduğu üzere bu eserler çok çeşitli alanlar ve konularla ilgiliydi. Onun hocalarını ve kendisiyle ilmi konular, kitap ve müellefat hakkında ünsiyet peyda eden zevatı da bu sayıya eklemek yanlış olmaz. Muhammed b. İshâq en-Nedîm, çok eser yazan bir zat değildir. Onun en meşhur eseri dünya çapında bir üne kavuşmuş olan “el-Fihrist”idir. İkinci eseri, Kitâbu’t-Teşbîhât adını taşımaktadır. Kimisi bu eserin adını “Kitâbunfi’l-Ewsâfive’tTeşbihât” şeklinde verir.13 Üçüncüsü ise, Kitâbu’lMesâlib’tir.14 Nedîm’inDüşünceleri veya Mezhebi Ebu’l-Farac Muhammed b. İshâq en-NedîmŞî’a veya Mu‘tezzile’den olduğuna dair kimi yaklaşım ve değerledirmeler vardır. Ancak bu mezheplerin kalıpsal ölçüleri vardır; mesela Şî‘a, sahabe ve Müslümanları buna göre değerlendirir ve Hz. Ali’nin etrafında yer almayan çevrelere saldırmadan edemezler. en-Nedîm’de ise, bu dar bakış veya bağnazlık yoktur. İkinci husus da el-Fihrist’in müellifine Mu‘tezilî ve Şî‘î çevrelerde de herhangi bir değer verilmemiş olmasıdır. Ondan ve dünyaca ünlü eserinden doğru dürüst bahseden kaç Şî’î veya Mu‘tezilî’den söz edilebilir? Bu çerçevede onlar, onun mevsûqiyetini bile tartışmışlardır. Genelde bütün mezhep ve meşrep mensupları ne Fihrist’e ne Nedîm’e gereken ilgiyi göstermiştir. Bu tutumun sebeplerinin araştırılması gerekir. Bunun temel sebebi olarak onun sıradan bir kâtip, müstensih veya warrâq olduğu ve kayda değer bir eser yazmış olmasının düşünülmemiş olması gösterilmiştir. İkinci sebep olarak da mevsûqıyetinin tescil edilmemiş olması düşünülmektedir. Çünkü mutlak manada en-Necâşî (450) ve Şeyh Tûsî’nin (460) ondan birtakım nakillerden bulunmuş olmaları, onun güvenilir, sağlam, mutqin sayılması için yeterli delil sayılmaz, denebilmektedir. Aynı şekilde ünlü Mu‘tezilî el-QâdîAbdulcebbâr (415) da “Fadlu’l-İ’tizâl ve Tabaqâtu’l-Mu‘tezile” adlı eserinde en-Nedîm’den söz etmemiştir. Hâlbuki en-Nedîm, Fihrist’in Beşinci Maqâlesinde Mu‘tezile’nin belli başlı öncülerini ve eserlerini detaylı biçimde kaydetmiştir.15 Muhtemelen Şî‘î ve Mu‘tezilî olduğu şeklindeki bu önyargı sebebiyle terâcim, kültür tarihi ve “tabaqât” müelliflerinin büyük çoğunluğu Nedîm ve onun değerli eserini tamamen görmezden gelmiş, bazısı ise onun dünyaca ünlü eserine birkaç satırla değinmekle yetinmiştir. Dünyada üzerinde en az 20-30 ilim adamının çalıştığı, kendisi ve eseriyle alakalı maqâleler ve kitaplar yazdığı bir şahsiyet için bu bir haksızlık olarak düşünülmektedir. SAYI 165, VUSLAT MART-15 39 DOSYA en-Nedîm’in“el-Fihrist” Adlı Eseri Muhammed b. İshâq, el-Fihrist adlı eserde o güne kadar (hicri 380) Arapça yazılmış eserleri ve onların muhtevalarını ve müelliflerini özlü biçimde tanıtmayı hedeflemiştir. Kitabını on bölüme ayırmış ve onların her birine “maqâle” adını vermiştir. Gerektiğinde bu maqâleleri alt kısımlara ayırmıştır. Şimdi el-Fihrist’in muhtevasına bir göz atalım: Birinci Maqâle: Kavimlerin Dilleri ve Semavi Şeriatlarla İlgili Kitaplar: 16 Birinci bölüm çeşitli milletlerin konuştuğu diller, kullandığı yazılar ve bunların özelliklerinin yanı sıra mukaddes kitaplar, Kur’an, kıraat ilmi ve bu konunun uzmanları olan kurrâlara ayrılmıştır. Yahudi ve Hıristiyan kutsal kitaplarına da temas edilmekte, Yahudi âlimlerinden sadece Saîd el-Feyyûmî’ye (SaadiaGaon) yer verilmekte, ayrıca bazı Hıristiyan din âlimleri tanıtılmaktadır.17(ss. 6-59). İkinci Maqâle: Nahiwciler ve Lügatçiler: İkinci bölüm dil ve gramer hakkında olup Arap nahvinin teşekkülü, Kûfe ve Basra dil okullarında nahiv ilminin gelişimi, bu okulların görüşlerini birbirine katarak yeni bir görüş ortaya atmaya çalışanlar, Arapların en büyük edipleri ve hatipleri gibi konulara ilişkin bilgiler içermektedir. Bu bölüm kitabın en uzun bölümlerinden biridir. (ss. 59-130). Üçüncü Maqâle: Haberler, Edebiyat, Ensâb ve Siyer: Üçüncü bölümde tarih, siyer, ensâb âlimleri ve bunların eserleriyle kâtipler, dîvânlar, nedîmler, mûsîqîşinâslar tanıtılmakta ve eğlenceye dair konulara yer verilmektedir. Bu bölüm, Fihrist’in en uzun iki bölümünden biridir. (ss. 131-222). Dördüncü Maqâle: Şiir ve Şâirler: Bu bölüm Cahiliye ve İslam döneminde yetişen başlıca şairleri ve şiirleriüzerinde durmuştur. (ss. 223-244). Beşinci Maqâle: Kelam ve Mütekellimler: Burada Mu‘tezile, Murcie, İmâmiyye ve Zeydiyye Şî‘ası, Mücbire, Haşwiyye, Hariciyye, Mutesawwife ve İsmâ‘iliyye hakkındadır. (ss. 245-279). Altıncı Maqâle: Fıqıh, Fuqahâ ve Muhaddisler: Bu bölüm fıqha ve fıqhî mezheplere ayrılmış olup eserin en geniş kısmıdır. (ss. 280-330). Yedinci Maqâle: Felsefeciler ve Kadim İlimlerle İlgili Haberler ve Bu Konuda Yazılan Kitaplar hakkındadır. Burada Grek, Hind ve Fars kökenli filozoflar, eserleri ve görüşleri ele alınmıştır. Bu bölümde, Fihrist’in en uzun iki bölümünden biridir.(ss. 331-422). Sekizinci Maqâle: Musâmereciler ve Hurafecilerin Haberleri, İsimler ve Hurafelerle İlgili Haberler: Yani sekizinci bölüm sihir, büyü, tılsım, gözbağcılık ve hurafelere ayrılmıştır. (s. 422-441). Dokuzuncu Maqâle: “S âbie” diye bilinen KeldanlıHarnâniyyenin mezhepleri ve KeldanlıSenewiyyenin mezhepleri: Dokuzuncu bölüm Sâbiîler, Maniheistler, Mazdekîler gibi eski Mezopotamya ve Pers din ve kültürlerinin uzantısı olarak varlıklarını devam ettiren din, mezhep ve kültürleri, bu konuda yazılan kitapları ve müellifleri ele alır. (ss. 441-493). Onuncu Maqâle: Qadîm ve sonraki dönem felsefecilerden olan Kimyacılar ve Sanatçılar: Onuncu bölüm de İlkçağdan itibaren eski simya alanındaki çalışmaları içermektedir. (ss. 493-507). el-Fihrist’in İslam Kültür Tarihindeki Yeri Nedîm’in orijinal eylemi, dünya çapında bir proje düşünmüş olması ve tüm insanların kültürel mirasını belirlemiş olduğu 10 kategoride ele alması ve bu konuda gerekli bilgileri özenle vermeye çalışmasıydı. Anlatım üslubunda uzunluk ile kısalık arasında bir yol izleyerek gerekli olan tüm bilgileri vermeye çalışmış, detaya ilişkin bilgileri vermekten ise sakınmıştır. Bu eşsiz yolla binlerce eseri, yazarı, özellikleri, doğum ve vefat tarihlerini, çağının en önemli hususiyetlerini kayda girmiştir. Eserinin gerçek değeri ancak 1000 yıl sonra anlaşılmaya başlanmıştır. İlim ve kültür dünyasına çok değerli bir katkı sağlamış olmasına rağmen, zamanında fark edilmeyen ve ölümünden asırlar sonra bile ciddiye alınmayan büyük kültürel hizmetlerde bulunanlardan biri de el-Fihrist’in müellifi Muhammed b. İshâq en-Nedîm’dir. Onun yazdığı eserin ortaya koyduğuna göre o, sahasında eşsizdi ve çok orijinal bir çalışma yapmıştı. Çünkü DÜŞÜNCE 40 VUSLAT SAYI 165, MART-15 DOSYA eseri, onun birçok açıdan düşünülmemiş, planlanmamış ve yapılmamış olanı yaptığına tanıklık etmektedir. Bu eserin önemini Doğulu ve Batılı birçok bilim adamı tespit etmiştir. Öncelikle Yaqût elHamewî, onun sahasında önemli bir boşluğunu doldurduğunu, te’lif ve tanziminin fewqalâde olduğunu ifade etmiştir.18 İslam kültür sisteminde çok değişik alanlarda önemli eserler yazanların çoğu Fihrist’ten istifade etmiştir. Bunlara yerinde işaret ettik. en-Nedîm, mesela 165 Müslüman matematikçiden bahsettiği ve onlar hakkında bilgi verdiği düşünüldüğünde onun verdiği bilgilerin önemi daha kolay anlaşılabilir. Bibliyografik eser konusunda zihin ve düşüncesi netleşmiş olan Nedim, bu bilimsel alanın en büyük hatta yegâne öncüsü sayılmayı haq etmiştir. Çünkü o, hicrî 377 yılında Yunan felsefesi konusunda 118, matematik ve astronomide 131; İslam felsefesinde 313; mekanik mühendislikte 345; kimyada 370; tıpta 426; Zühd ve tasawwufta 427; Şiirde 698; dil ve gramerde 1127; tarih, coğrafya ve biyografiler konusunda 1724 kitap yazıldığını bildiriyor ve her birinin müellifi hakkında önemli bilgiler veriyor. Ayrıca o sevgi, dostluk, aşk ve âşıklar hakkında tam üç sayfa tutan kitap adlarını sıralar. Bunlardan günümüze gelenler çok nadirdir. Onlar hakkında tüm bildiğimiz Fihrist’in aktardığından ibaret kalmıştır.19 Bunlardan biri üzerinde araştırma yapan herkes bu tespitleri teslim eder. Batılı ve doğulu müsteşriklerden İslam kültürü ile ilgilenenler de özellikle Fihristi taqdîr etmişlerdir. Sözgelimi, M. Berthelot (m.1907): “İslam’ın ilk dört asrında bilimlerin ulaştığı düzeyi tespit etmek için Fihrist ana kaynak konumundadır” ifadesini kullanır.20 Alman musteşriqSigridHunke (m.1999) de Arap Güneşi Batının Üzerine Doğar adlı eserinde Fihrist kitabının önemini vurgular.21 F. Rosenthal, Müslümanlarda Tarih Bilimi adlı eserinde Fihrist’e çok büyük önem atfeder ve onun metni ile daha sonra yazılan tarih metinlerini karşılaştırma arzusunu dile getirir. Bunun çok değerli bir çalışma olacağını anlatmaya çalışır.22 Alman GustavFlügel 20 sene el-Fihrist üzerinde çalışmış ve bu eseri el-Fihrist Metni, Almancası çevirisi ve notlarıyla birlikte iki cilt halinde 1871-1872’de Leipsig’de basılmıştır. Bayard Dodge 1970’de bundan da yararlanarak el-Fihrist’i binlerce not ile beraber İngilizceye çevirmiştir. Müslümanlar nezdinde bu kitabın bilim dünyasında gün yüzüne çıkması ise ancak müsteşriklerin onun üzerinde bir asır çalışmasından sonra gerçekleşmiştir.23 Bu bağlamda RıdâTeceddud onu Farsçaya çevirmiş ve 1971’de Tahran’da neşretmiştir. EymenFuâd de onun daha kullanışlı bir basımı gerçekleştirmiştir (Londra 2009). Bu eseri Arap dilinde yazılan bibliyografik çalışmaların ilki ve en önemli yol işareti olarak görülmüş ve onun sayesinde bu alanın önemi, ciddiyeti ve orijinal bir düşünce olduğu netlik kazanmıştır. Bu yapıtın kültürel bir ansiklopedi veya büyük bir bilgi hazinesi olarak değerlendirilmesi mümkündür.24 O sadece kitaplar ve yazarlarını vermekle yetinmez; kimi yerlerde ve konularda derine iner, analizlere girişir, bir grubu, cemaati ve çevreyi düşünce ve tutumlarıyla ele alır ve onların bu düşüncelerinin nasıl oluştuğunu açıklamaya çalışır. el-Fihrist’i, nice Müslüman veya gayrimüslim bilginin gayrimüslimlerden mahir bir uzmanlıkla yaptıkları çevirinin önemli kaynaklarından biri saymak gerekir. Ayrıca bu eser, Müslümanların uygarlık asırlarında ilim hayatının ulaştığı düzeyin tespitini ortaya koyan en kapsamlı ve en güvenilir belge sayılabilir. Arapça yazılmış ve Arapçaya çevrilmiş tüm eserleri bir araya getirmeyi hedeflediğinden en qadîm kitap listesi mesabesindedir. Üstelik onların müellifleri hakkında da bilgi vermeye çalışmaktadır. İslam kültür tarihinde erken dönemlerde kitap isimlerinin yazıldığını ve bunların rasyonel biçimde konularına göre kategorize edildiğini gösteren en sağlam delil Nedîm’in bu eseridir. Bu eser bize Müslümanların olayları ve haberleri aktarırken ne denli emanet, dikkat, incelik ve tespit ilkelerine bağlı kaldıklarını da ortaya koymaktadır. DÜŞÜNCE SAYI 165, VUSLAT MART-15 41 DOSYA el-Fihrist’i, Müslüman veya Arap kültür tarihinin en önemli kaynağı konumuna getiren ve onu baş sayfaya taşıyan hususiyeti, onun Samî kültürleri sahasında en kapsamlı literal dökümü yapmaya çalışmasıdır. Ondan önce Huneyn b. İshâq, Claude Galen bibliyografyasına ilişkin literal bir çalışma yapmıştır. Ama hangi açıdan bakılırsa bakılsın, en-Nedîm’in eserini mükemmel bir bibliyografik eser saymak gerekir. Bu eser, İslâm’ın altın çağı olarak kabul edilen ilk dört asırda dinî, fikrî ve ilmî alanlarda yazılmış Arapça te’lif ve tercüme eserler ile bunların müellifleri hakkında bilgi verir. Bu bağlamda yazarlar, müellifler, şairler, tarihçiler ve diğer akla gelebilecek her alanla ilgili eser yazan kişilerin hayatlarından, menâqıblerinden (erdemlerinden ve iyi vasıflarından) vemesâliblerinden (kusurlarından ve eksikliklerinden) bahseder. Kültür tarihinin doğal akışı ve takip ettiği sürecin izlenmesi ile Nedîm’e ait Fihrist’in Müslümanlar tarafından geliştirilen bibliyografya ilminin tarihte kaydettiği aşamaların ilkinde zirveyi tuttuğu anlaşılabilir. Bu ilk dönem sürecinin sonunda bibliyografik eserler, kadim sınırlarının ilerisine geçerek bilimsel ve metodik düzenleme ve kategorik tasnif düzeyine ulaşmışlardır. Bu metot ve kategori sistemi o kadar tutarlıdır ki, modern kütüphanecilik kuramının babası sayılan MelvilDewey ’in (1851-1931), onlu kütüphane tasnif sistemini buna dayandırdığı düşünülmektedir. Zira en-Nedîm’inel-Fihrist’i ilk olarak 1871-1872’de Almanca notlarıyla beraber yayınlandı. Bundan 3-4 yıl sonra (1876) Dewey, modern kütüphaneciliğin “onlu sistem”ini yayınladı. Onun Fihrsit’i gördüğü ve bunun temel düşünceleri üzerinde ilham verici biçimde tesir ettiği kuşkusuzdur. Dipnot 1. Bkz. el-Fihrist (1998), s. 429. 2. Bkz. el-Fihrist (1998), s. 280, 331, 422, 441. Krş. Aynı eser, s. 223, 493, 3. Qummî, Nedîm’in hicrî Cumâdâ’l-Âhire 297 yılında doğduğunu ve 20 Şaban 385 Çarşamba günü vefat ettiğini bildirmektedir. Bkz. el-Kunâve’l-Elqâb, s. 425-426. 4. Bkz. el-Fihrist (1971), s. Elif, Bâ, Cîm; el-Fihrist (1978), s. Elif, Bâ, Cîm; 5. Bkz. Nedîm’in yaşadığı çağ, “Şî‘â’nınpopülerlik kazandığı” bir dönemdi. Zeydîler, Taberistân’da (250/864) ve Yemen’de (284/897) devlet olmuşlardı; Qarâmita, Güney Irâq, Bahreyn ve el-Ahsâ’yı ele geçirmiş, Fâtımîler, Afriqa’da (297/908) ve Mısır’da (358/969) Fâtımî Hilâfetini kurmuşlardı. Kısa bir süre sonra Büweyhîler, Abbasî Devletini ele geçirdiler (334/945); Küçük Arap Emirlikleri, Yarımada ve Kuzey Suriye Teşeyyu‘ aqîdesine boyun eğdiler. Bkz. İbnu’l-‘İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb, III, 111; elFihrist (2009), I, Muqaddime, 15. 6. Yâqût, Mu‘cemu’l-Udebâ, XVIII, 268. 7. Bkz. İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, V, 72-73, 326. 8. Bkz. es-Safedî, el-Wâfîbi’l-Wefeyât, IV, 235. 9. Bkz. el-Fihrist (2009), I, 59, 152-153, 156, 164, 166, 398, 407, 438, 445. 10. Bkz. Yaqût el-Hamewî, Mu’cemu’l-Udebâ, XVIII, 17; elQıftî, İnbâhu’r-Ruwât, I, 7. 11. Bkz. el-Fihrist (1934) Şehit Ali Paşa Nüshası, waraq, 53/28; 141/75; 263/138; 293/154; 345/182. 12. Bkz. “İstişhâdâtu’n-Nedîmi’l-Merci’iyye ve Mesâdiruhufi’lFihrist”, MecelletuCâmiati’l-Melik Suûd, cilt 14, s. 273; Fihrist,thq. Şaban Halîfe ve WelîdAwze, Qâhire 1991, I, 39; İbnu’n-Neccâr, ZeyluTârîhiBağdât, II, 34. 13. Sözgelimi bkz. İbnu’n-Neccâr, Zeylü Tarihi Bağdâd, II, 34; Bkz. el-Fihrist (1978), s.17; Fihrist (1970), I, 29. 14. Bkz. el-Fihrist (1970), I, 589; el-Fihrist (2009), I, 589. 15. Bkz. el-Fihrist (1978), s. 245-248. 16. Biz bu sayfa numaralarını el-Fihrist’in 1978’de Beyrut’ta basılan nüshasına göre verdik. 17. Bu konuda EbûHayyân et-Tewhîdî, Risâletu’l-Kitâbe, elQalqaşandî, Subhu’l-A‘şâ fi Sınâ‘ati’l-İnşâ adlı eserlerini yazmışlardır. 18. Yâqût el-Hamewî, Mu’cemü’l-Üdebâ, XVIII, 268. 19. Bkz. el-Fihrist (1978), s. 425-428. 20. Bkz. Barthold, Wilhelm, İslam Medeniyeti Tarihi, çvr. M. Fuad Köprülü, İstanbul 1940. 21. Hunke, Sigrid; Avrupa’nın Üzerine Doğan İslam Güneşi, çrv. Servet Sezgin, Bedir Yay. İstanbul 1972. 22. Rosenthal, Franz, İlmu’t-Târîhİnde’l-Muslimîn, çvr. Salih Ahmed Ali, Muessesetu’r-Risâle, 1403/1983, s. 2, 273- 317. 23. Müsteşriqlerin en-Nedîm ve el-Fihrist üzerinde yaptığı çalışmaların bazıları: GustavFlügel, İgnacGoldziher, AugustMüller, M. Th. Houtsma, HeinrichSuter, HelmutRitter, Johanne W. Füch, Carl Brockelman, A. J. Arberry, H. G. Farmer, R. Sellheim, ManfredFleischammer, FriedrichZimmerman, V. V. Polosin, DewinStewart, Paul Kunitzsch, DimetryFrolow, Devin Stewart, RudolfZulhaim, Bayard Dodge. Ayrıca Umar RıdâKehhâle, Hayreddin Zirikli, Samir Khalil ve Fuat Sezgin de bu konuda çalışmalar yapmışlardır. 24. Bu meyanda bazı yorumlar için ‘Abdullah Muhlis, ‘Abdullatîf Muhammed el-‘Abd, ‘AbdulwahhabEbû’n-Nûr, ‘AbdurrahanMu‘allâ, ‘Abdurrahman b. Hamd el-Akreş, ‘Abdurrahman Muhammed el-‘Ayfân, ‘AbdulcebbârNâcî, ‘Abdussettâr el-Halwecî, ‘AbduttewwâbŞerefuddin, Beşîr el-Hâşimî, Cewâd ‘Ali, Fâdıl İbrahim Halil, İbrahim el-Ebyârî, İbrahim Hammûde, Mahmûd el-HâcQâsim, Mucâhid Mustafa Behcet, Muhammed ‘Awnî ‘Abdurraûf, Muhammed Cevâd Meşkûr, MuhamedYûnus el-Huseynî, Şa‘bân ‘AbdulazîzHalîfe, et-Tâhir AhmedMekkî araştırmacıların maqâle ve kitaplarına bakılmalıdır
