09 Şubat 2025 - Pazar

Şu anda buradasınız: / HANBELÎ MEZHEBİNİN KURUCU İMAMI AHMED BİN HANBEL: HAYATI VE ESERLERİ
HANBELÎ MEZHEBİNİN KURUCU İMAMI AHMED BİN HANBEL: HAYATI VE ESERLERİ

HANBELÎ MEZHEBİNİN KURUCU İMAMI AHMED BİN HANBEL: HAYATI VE ESERLERİ Prof. Ferhat Koca

I. AHMED B. HANBEL’İN HAYATI
Temel esaslarını Kur’an’dan ve Hz. Peygamber’in yorum ve uygulamalarından alan İslam hukuku, İslam tarihinde çok kısa bir süre içerisinde ve geniş bir coğrafyada uygulama imkânı bulmuş ve bu uygulama sürecinde, Kur’an’ın hukukî hükümleri ile Hz. Peygamber’in tefsir ve tatbikatı birçok hukukçu tarafından geniş bir şekilde tartışılarak zaman ve mekânın ihtiyaçlarına göre çeşitli içtihatlara konu olmuştur. İslâm hukukçularının Kur’an ve Sünnet’i anlama ve yorumlama biçimleri, kaynaklara verdikleri değer ve bu esnada kullandıkları farklı metotlar sonunda çeşitli hukuk mezhep ve ekolleri ortaya çıkmıştır. Bu mezheplerden biri de Hanbelî mezhebidir. Hanbelî mezhebinin kurucu imamı ise Ahmed b. Hanbel’dir (161-241/777-855).
Fikir ve düşünceleriyle İslâm tarihi boyunca çeşitli ilmî ve siyasi tartışmaların doğmasına sebep olan Ahmed b. Hanbel 164 (780) yılında Bağdat’ta doğmuştur.
Dedesi Hanbel b. Hilâl, Emevîler devrinde Serahs valiliği yapmış, Abbâsîler’in idareyi ele geçirmesi sürecinde önemli görevler üstlenmiş; babası Muhammed ise Abbâsî ordusunda görev yapmıştır. Babası Muhammed henüz otuz yaşlarında öldüğü için, Ahmed, Şeybanoğullarından olan annesi Sâfiye bint Meymûne’nin himayesinde büyümüş ve dedesine nispetle meşhur olmuştur.
Küçük yaşlarında Kur’an-ı Kerîm’i ezberledikten sonra, bir müddet Bağdatlı âlimlerden gramer ve fıkıh okuyan Ahmed, özellikle 179’den (795) itibaren kendisini tamamıyla hadîs araştırmalarına vermiştir. Bu araştırmaları esnasında Kûfe’ye (799 yılında), dört defa Basra’ya (802-816 yılları arasında), Mekke, Medine, Dımaşk, Halep ve Cezîre’ye çeşitli seyahatler yaparak söz konusu bölgelerdeki muhaddisler ve bilginlerle görüşmüş, onlarda bulunan hadîsleri öğrenmeye çalışmıştır.
el-Müsned’indeki rivayetlerinden, yaklaşık 280 kadar hocadan ders aldığı anlaşılan Ahmed b. Hanbel’in hocaları arasında, Hanefî mezhebinin ikinci imamı sayılan Kãdî Ebû Yûsuf (ö. 182/798), İbrâhim en-Nehâî’nin öğrencisi Hüşeym b. Beşîr (ö. 183/799), Kûfeli Vekî’ b. Cerrâh (ö. 197/812-3); Hicaz ekolünün büyük otoritelerinden biri olan Süfyân b. Uyeyne (ö. 198/813-4), Basralı Abdurrahman b. Mehdî (ö. 198/813-4), Yahyâ b. Saîd el-Kattân (ö. 198/813), Abdürrezzâk es-San’ânî (ö. 211/827) ve nihayet Şâfiî mezhebinin kurucu imamı olan Muhammed b. İdris eş-Şâfiî (ö. 204/820) gibi devrinin önemli pek çok bilgini bulunmaktadır.2
Ahmed b. Hanbel’in hocalarınının listesine ve onların kendi devirlerinde mevcut olan re’y ve eser tartışmalarındaki genel eğilimlerine bakıldığı zaman, onun hukukî formasyonunun hadîs ve Hicaz ekolüne dayandığı ve hocaları arasında bulunan re’y ekolünün önemli temsilcilerinden Ebû Yûsuf’un (ö. 182/798) etkisinde fazla kalmadığı söylenebilir.
Kırk yaşına kadar talebelik yaptıktan sonra hadîs okutmaya başlayan İbn Hanbel’in etrafında, çoğu zaman 500 kadarı bilfiil hadîs yazan olmak üzere, büyük bir kısmı da onun ahlâk ve seciyesinden istifade etmek üzere gelmiş, yaklaşık 5000 talebesi vardı. Bunlar arasında oğulları Sâlih ve Abdullah ile Müslim (ö. 261/875), Ebû Dâvûd (ö. 275/889), Ebû Zür’a er-Râzî (ö. 264/878) ve Ebû Hâtim er-Râzî (ö. 277/890) gibi meşhur hadisçiler bulunmakta idi.3
Bütün ömrünü hadîs toplama ve araştırmasına vakfeden Ahmed b. Hanbel’in şahsî ve ilmî hayatında “Mihne olayı”nın önemli etkileri olmuştur.
Abbâsî Halîfesi Me’mûn (ö. 218/833) hilâfetinin sonuna doğru Mu’tezile imamlarından Bişr b. Gıyâs el-Merîsî (ö. 218/833) ve başkadı Ahmed b. Ebû Duâd’ın (ö. 240/854) etkisiyle, “Kur’an’ın mahlûk olduğu” iddiasını kabul etmeleri için bütün bilginleri zorlamaya başlamıştır. Söz konusu iddiayı kabul etmeyen Ahmed b. Hanbel çeşitli sorgulardan sonra, Muhammed b. Nûh ile birlikte Tarsus’ta bulunan Me’mûn’un huzuruna zincire bağlı olarak götürülmüş, Rakka’da iken Me’mûn’un ölüm haberinin ulaşması üzerine, tekrar Bağdat’a gönderilmiş ve Yâsiriyye, Dâru Umâre ve Dârü’l-Mevsılî’de hapsedilmiştir.4
Mu’tasım’ın hilâfeti sırasında da (218-227/833-842) devam eden iki yıllık zindan hayatından sonra bir köşeye çekilen İbn Hanbel hadîs dersi vermekten alıkonulmuş; Vâsık’ın hilâfeti döneminde (227-232/842-847) ise bazı dersler vermekle beraber yine de göz hapsinde tutulmuş ve hayatını münzevi bir şekilde devam ettirmiştir.5
Mütevekkil’in (232-247/847-861) Sünnîliğe eski itibarını vermesinden sonra eğitim ve öğretim faaliyetlerine tekrar başlayan Ahmed, Halîfe Mütevekkil’in kendisine karşı yumuşak tavırlarına ve çeşitli ihsanlarda bulunma arzusuna rağmen, idarecilerden uzak durmaya ve mütevazı şartlar içerisinde yaşamaya devam etmiştir.
Ahmed b. Hanbel’in ilk evliliğinden Sâlih adında bir erkek çocuğu olmuş, Sâlih’in annesinin ölmesi üzerine ikinci bir hanımla evlenmiş ve ondan Abdullah adındaki oğlu doğmuş, bu hanımın da vefat etmesi üzerine bir cariye almış ve ondan da üç erkek ve bir kız çocuğu olmuştur.
Yaklaşık yetmiş beş yaşında, 12 Rebîülevvel 241 Cuma günü (31 Temmuz 855) vefat ederek Bağdat’taki Şehitler Kabristanı’na (Mekâbirü’ş-şühedâ) gömülen Ahmed b. Hanbel’in şahsiyeti, kişiliği ve cenazesine katılanların sayısı hakkında anlatılan çeşitli menkıbeler, halkın ona karşı olan samimi duygularını ifade etmektedir. Özellikle, daha sonra Hanbelî mezhebinin ayırt edici bir vasfı haline gelen bid’at ve hurafeye ve bu arada kabirleri ziyaret konusundaki hassasiyetine rağmen, ateşli taraftarlarının onun kabrine karşı gösterdikleri aşırı hürmet ve alâka sebebiyle, burası bir ziyaretgâha dönüşmüş ve daha sonra sivil otorite tarafından korumaya alınmış ve 574 (1178-9) yılında Halife Müstadî’ (566-74/1171-9) tarafından kabrine, sünnetin en sadık müdafii olarak onu metheden bir kitâbe konmuş, ancak VIII. (XIV.) asırda Dicle nehrinin taşması sonucu meydana gelen selin tahribiyle kabir ortadan kaybolmuştur.6
II. Eserleri
1. el-Müsned
Ahmed b. Hanbel’in yaklaşık 700.000 hadîs içerisinden seçerek tertip ettiği 30.000 kadar hadîs, oğlu Abdullah ile talebesi Ebû Bekir el-Kâtı’î’nin çeşitli ilâveleriyle el-Müsned adı altında toplanmıştır.7
2. Kitâbü’s-Sünne
Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah’ın, babasından rivayet ettiği kelâm fırkaları ve usûlüddîn konularıyla ilgili bir eserdir.8
3. Kitâbü’z-Zühd
Zühd ve takvâya dair bir eserdir.9
4. Kitâbü’l-Vera’
Zühd ve takvâya dair bir kitaptır.10
5. Kitâbü’l-İlel ve ma’rifeti’r-ricâl
Bu eser hadîslerdeki çeşitli illet ve kusurlar ile hadis ravileri hakkında yazılan ilk ve en önemli kaynaklardan biridir.11
6. Kitâbü Fezâili’s-sahâbe
Eser sahabenin faziletine dair hadisleri ihtiva etmektedir.12
7. Kitâbü’s-Salât
Bu eserde namazın hükümleri anlatılmıştır.13
8. Kitabü’l-Eşribe
Bu kitapta haram içeceklere dair Hz. Peygamber’in hadîsleri ile sahâbe ve tâbiîlerin görüşleri bir araya toplanmıştır.14
9. er-Red ‘ale’z-zenâdıka ve’l-Cehmiyye
Ahmed b. Hanbel’in ilk asırlardaki Selef akîdesini savunduğu eserlerinden biridir.15
10. el-Akîde
Ahmed b. Hanbel’e nispet edilen itikad konularıyla ilgili bir risaledir.16
11. Mesâil
Ahmed b. Hanbel’e sorulan binlerce soruya verdiği cevaplar, öğrencileri tarafından Mesâil adıyla bir araya getirilmiştir. Bunlardan büyük oğlu Sâlih’in rivayet ettiği Mesâilü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel toplam 1756 mesele içermekte olup, nâşir tarafından bazı başlıklar ilâvesiyle tertip ve tasnif edilmiştir.17 Küçük oğlu Abdullah’ın el-Mesâil’i ise nâşirin verdiği numaralara göre 1635 meseledir.18 Ayrıca, Hanbelî mezhebi tarihinde çeşitli âlimler tarafından toplanan mesâillerin bir kısmı günümüze kadar gelmiştir.
Bunlar dışında, kaynaklarda Ahmed b. Hanbel’e Kitâbü Fezâili ‘Ali19, Kitâbü’l-Vukûf ve’l-vesâyâ20 ve Kitâbü’l-İrcâ21 gibi bazı eserler daha nispet edilmektedir.22
III. Öğrencileri
İslam dünyasının çeşitli bölgelerinden Bağdat’a gelerek Ahmed b. Hanbel’den hadis alan pek çok kişi bulunmaktadır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, çeşitli kaynaklar Aahmed b. Hanbel’in ilim halkasında yer almış kişilerin beş bin kadar olduğunu zikretmektedirler.23 Bu kişilerden özellikle Hanbelî mezhebinin gelişim sürecinde önemli katkıları olan bazıları şunlardır.
1. Sâlih b. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel
Başta babası Ahmed b. Hanbel olmak üzere, Ali b. el-Medînî, Ebü’l-Velîd et-Tayâlisî ve İbrahim b. el-Fazl ez-Zâri’ gibi çeşitli bilginlerden dersler alan Sâlih (ö. 266/880) Hanbelî mezhebi tarihinde hem Ahmed b. Hanbel’in akâid, hadis ve fıkıh alanlarındaki görüşlerinin günümüze ulaştırılması hem de bu görüşlerin kelamî ve hukuki birer doktrin halini alması konusunda en etkin rol oynayan kişilerden biri olmuştur. Bu itibarla Sâlih, Hanbelî fıkıh literatüründe kendilerine “Cemaat” adı verilen kişilerden biri sayılmıştır. Sâlih önce Tarsus, daha sonra da Isfahan kadılıklarında bulunmuş ve buralarda babasının görüş ve rivayetlerini yaymıştır. Ahmed b. Hanbel’in kitapları anlatılırken ismi geçen Mesâilü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel adlı eser, Ahmed b. Hanbel’e sorulan çeşitli sorulara, onun verdiği cevapların, Sâlih tarafından toplanarak bir araya getirilmesiyle oluşmuştur. Sâlih’in Sîretü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel adlı eseri ise Hanbelî mezhebi tarihinde Ahmed b. Hanbel’in hayatına dair yazılan ilk kitaptır. Öte yandan, kaynaklarda Sâlih’in, babası Ahmed b. Hanbel’in halku’l-Kuran konusundaki görüşleri sebebiyle maruz kaldığı çeşitli sıkıntı ve eziyetleri anlattığı Mihnetü Ahmed b. Hanbel adında bir eseri daha olduğu belirtilmektedir.24
2. Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel
Ahmed b. Hanbel’in küçük oğlu olan Abdullah (ö. 290/903), başkalarının soramadığı hususları babasına sorup öğrenme ve onun birçok kitabını rivayet etme imkânı bulmuştur. “Üstat oğlu üstat” diye anılan Abdullah, daha çok babasının hadîsle ilgili görüş ve eserlerinin bize ulaşmasında aracı olmuş ve babasının sağlığında tam olarak tertip ve tasnif edilmeyen el-Müsned’i belli bir sıraya koymuş ve hatta bazı rivayetleri de ilâve etmiştir. Bu ilâvelere “zevâidü Abdullâh” adı verilir.25
3. İshak b. Mansûr el-Kevsec
Mezhebin teşekkülünde önemli rolü bulunan ve İbn Hanbel’in ilk öğrencilerinden olan Merv asıllı Kevsec (ö. 251/868-9), hocasının yanında uzun bir süre kalmış ve onun çeşitli konulara dair verdiği cevapları bir Mesâil mecmuasında toplamıştır.26
4. Ebû Bekir el-Esrem
Ebû Bekir el-Esrem (ö. 260 veya 261/874) yeterli fıkıh ve hadîs formasyonuna sahip olduktan sonra, biraz da geç sayılabilecek bir zamanda, İbn Hanbel’in ilim halkasına katılmıştır. Onun Mesâil mecmuası, İbn Hanbel’in fıkhî görüşleri hakkında önemli bir kaynaktır.27
5. Hanbel b. İshak
Ahmed b. Hanbel’in amcasının oğlu olan Hanbel b. İshak (ö. 273/886) tedvin ettiği bir fetva mecmuası ile mezhebin oluşumuna katkıda bulunmuştur.28
6. Abdülmelik el-Meymûnî
Aslen Rakkalı olan Abdülmelik el-Meymûnî (ö. 274/887), 205-227 yılları arasında yaklaşık yirmi küsur yıl İbn Hanbel’in titiz ve devamlı bir öğrencisi olmuş ve onun Mesâil’ini nakletmiştir.29
7. Ebû Bekir el-Merrûzî

İbn Hanbel’in önemli talebelerinden biri olan Ebû Bekir el-Merrûzî (ö. 275/888), hocasının Kitâbü’l-Vera’ını rivayet etmiştir.30
8. Ebû Dâvûd es-Sicistânî
es-Sünen adlı hadis kitabı, klasik altı hadîs mecmuası (kütübü site) içerisinde yer alan Ebû Dâvûd es-Sicistânî (ö. 275/889), İbn Hanbel’in sâdık bir öğrencisi olup onun Mesâil’ini nakletmiştir.31
9. Ebû Hâtim er-Râzî
İlk büyük muhaddislerden olan Ebû Hâtim er-Râzî (ö. 277/890), İbn Hanbel’in eğitim ve öğretim halkasında bulunmuş ve onun Mesâil’ini toplamıştır.32
10. İbrâhim el-Harbî
Hadîsçi ve fıkıhçı olan İbrâhim el-Harbî (ö. 285/898-9) yaklaşık yirmi yıl İbn Hanbel’in ders halkasında bulunmuş ve hocasının çeşitli görüşleriyle ilgili bir Mesâil mecmuası rivayet etmiştir.33
IV. Menâkıbı
Ahmed b. Hanbel bütün hayatını Hz. Peygamber ve arkadaşlarının sözlerini toplamaya vakfetmiş, bunun için uzun yolculuklara çıkmış ve onları kendisi için rehber edinmiş, hilmi, sabrı ve güzel ahlâkı ile temayüz etmiş bir kişidir.
Ahmed b. Hanbel babasından kalan dokuma tezgâhının kirasıyla geçimini yapar, bu ücret geçimine yetmediği zamanlarda ise bazen ücretle kitap istinsah eder, bazen de kemer dokur veya karısının dokuduğu kumaşları satardı. Yakınlarının anlattığına göre, evinde yiyecek-içecek bir şey bulunmadığı zamanlarda ekmek kırıntılarını ıslatarak üzerine tuz atıp yerdi. O, kendisini seven ve saygı duyan çeşitli kimselerin ısrarla hediye etmek istedikleri paraları asla kabul etmemiştir.34
Ahmed b. Hanbel her türlü şöhretten uzak ve sade bir hayat yaşamış ve kendisini ilgilendirmeyen işlere müdahil olmamıştır.
Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah, babasının hayatını anlatırken şöyle demiştir: “Hiç kimse babamı bir mescidin veya bir cenazeye iştirakin ya da bir hasta ziyaretinin dışında bir yerde görmemiştir. O çarşılarda dolaşmayı kerih görürdü.”35

Son derece mütevazı bir hayat yaşayan Ahmed b. Hanbel’in en çok, Mekke’nin bir mahallesinde tanınmadan yaşamayı arzu ettiği söylenir.36
Menâkıb kitaplarında Ahmed b. Hanbel’in hocaları, arkadaşları ve öğrencilerinden onun çeşitli meziyetlerini öven pekçok söz ve görüş nakledilmiştir. Bunlara şu örnekler verilebilir:
Hocalarından Abdürrezzâk b. Hemmâm şöyle demiştir: “Ahmed b. Hanbel’den daha fakih ve daha takva sahibi birini görmedim.”
Vekî b. el-Cerrâh, “Kûfe’ye bu genç –yani Ahmed b. Hanbel- gibi birisi gelmemiştir” derken; el-Heysem b. Cemîl ise, “Şayet bu genç –yani Ahmed b. Hanbel- yaşarsa, zamanındaki insanlar üzerine hüccet olacaktır” demiştir.
İmam Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî’nin Irak’tan Mısır’a geldiğinde, “Irak’da Ahmed b. Hanbel’e benzeyen başka bir kimseyi halef bırakmadım” dediği rivayet edilmiştir.
Çağdaşlarından Ebû Zür’a er-Râzî ise “İlimde, zühdde, fıkıhda, marifette ve her türlü hayırda gözlerim onun –yani Ahmed b. Hanbel- gibisini görmedi” demiştir.
Yine onun çağdaşlarından Hubeyş b. Mübeşşir ve bazı fakihlerin şöyle dedikleri nakledilmiştir: “Bizler münazara yapar ve münazaramızda insanlara itiraz ederiz. Ahmed geldiğinde ise biz sadece susarız.”37
V. Ahmed b. Hanbel Hakkında Yazılan Kitaplar
Ahmed b. Hanbel’in hayatına dair yazılan ilk eser, onun büyük oğlu Sâlih’e nispet edilen Sîretü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel adlı kitaptır (nşr. Fuâd b. Abdülmün’im Ahmed, Riyad 1404/1983, 1415/1995). Yine Sâlih’e babasının çektiği sıkıntılarla ilgili Mihnetü’l-İmâm Ahmed adında bir eser daha nispet edilmektedir. Ayrıca, aynı konuda Ahmed b. Hanbel’in talebesi ve amcaoğlu olan Hanbel b. İshak b. Hanbel’in (ö. 273/886) de Mihnetü İbn Hanbel (Kahire, ts.) adında bir kitabı bulunmaktadır.
Bunlar dışında, İslâm tarihinde meşhur şahsiyetlerin menkıbelerini yazma geleneğinin de etkisiyle Ahmed b. Hanbel’in hayatı ve mücadelesi hakkında geniş bir literatür meydana gelmiştir. Bu eserlerden bazıları şunlardır:
1. Ebû Bekir el-Hallâl (ö. 311/923), Kitâbü Ahlâki’l-İmâm Ahmed b. Hanbel (Zehebî, A’lâmü’n-nübelâ, XI, 185).
2. Ebû Muhammed er-Râzî (ö. 327/938), Kitâbü Fezâ’ili’l-İmâm Ahmed, (İbn Ebû Ya’lâ, Tabakāt, II, 205).
3. Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakî (ö. 458/1066), Menâkıbü’l-İmâm İbn Hanbel ve’l-İmâmi’ş-Şâfi’î (Brockelmann, GAL Suppl. I, 619; Sezgin, GAS, I, 503).
4. Şerîf Ebû Ca’fer el-Hâşimî (ö. 470/1077-8), Kitâbü Ba’zı fezâ’il-i Ahmed ve târîhi mezâhibih (İbn Ebû Ya’lâ, Tabakât, II, 237-241; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 119).
5. Hâce Abdullah el-Herevî (ö. 481/1088), Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel (S. De Laugier de Beaurecueil, “al-Ansârî al-Harawî”, EI2 (İng), I, 515-516).
6. Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Cevzî (ö. 597/1200), Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel (Kahire 1349/1931; 1399/1978; Beyrut 1393/1973, 1977; Kahire 1399/1979).
7. Takıyyüddin Abdülganî el-Makdisî el-Cemmâlî (ö. 600/1203), el-Mihne an imâmi Ehli’s-sünne ve kâ’idihim ile’l-cenne (Kahire 1932; Kahire 1407/1987).
8. Zehebî (ö. 748/1348), Tercümetü’l-İmâm Ahmed min Târîhi’l-İslâm (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire, ts., Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, Talâ’i’u’l-Müsned içerisinde).
9. Makrîzî (ö. 845/1442), Menâkıbü Ahmed b. Hanbel (Brockelmann, GAL Suppl., II, 37; Sezgin, GAS, I, 504).
10. Bedreddin Muhammed b. Muhammed b. Ebû Bekir es-Sa’dî (ö. 900/1394), el-Cevheru’l-muhassal fî menâkıbı Ahmed b. Hanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Kahire 1407/1987; nşr. Muhammed Zeynühüm Muhammed Azb, Kahire, ts., Mektebetü Garîb).
11. W. M. Patton, Ahmad b. Hanbal and the Mihna (Heidelberg 1897; Arapça trc. Abdülazîz Abdülhâk, Ahmed b. Hanbel ve’l-mihne, Kahire 1377/1958).
12. Muhammed Ebû Zehre, İbn Hanbel hayâtühû ve ‘asruhû, ârâühû ve fıkhuhû (Kahire 1981; Türkçe trc., Osman Keskioğlu, Ahmed b. Hanbel, Ankara 1404/1984).
13. Mustafa eş-Şek’a’, el-İmâm Ahmed b. Hanbel (Kahire - Beyrut 1404/1984).
14. Abdülganî ed-Dakar, Ahmed b. Hanbel İmâmü Ehli’s-sünne (Beyrut 1408/1988).
Bu eserler yalnızca Ahmed b. Hanbel’in hayat ve menkıbeleri hakkında değil, aynı zamanda Hanbelî mezhebinin kuruluş ve gelişim süreçleri ile temel prensipleri hakkında da önemli birer kaynaktırlar.
VI. Sonuç
Hanbelî mezhebinin kurucu imamı olan Ahmed b. Hanbel hayatını hadis ilmine vakfetmiş ve bu sebeple de “fakih” olmaktan daha ziyade “muhaddis” olarak tanınmış bir ilim adamıdır.
Ahmed b. Hanbel’in Kur’ân’ın mahlûk olup olmadığı tartışmasında Mutezile’nin yönlendirmesiyle baskıcı bir tutum izleyen dönemin yöneticileri tarafından mağduriyete uğratılması ve buna karşı onun bir anlamda düşünce hürriyeti ve insan hakları mücadelesi sayılabilecek bir tavır sergilemesi, halk nazarında şöhretinin yayılmasına ve halkın dinî problemlerini çözmek için ona veya arkadaşlarına yönelmelerine sebep olmuştur.
Ahmed b. Hanbel’in görüş ve fetvaları, ölümünden sonra öğrencileri tarafından toplanarak sistematik bir bütünlük ve tutarlılığa kavuşturulmuştur. Böylece ortaya çıkan Hanbelî mezhebi, gerek usul gerekse fürû bakımından birçok kişinin ortak gayretleriyle kurulmuş kolektif bir yapıyı andırır. Hanbelîler Ehl-i hadîse (esere) mensup olmaları sebebiyle selefî bir bakış açısına sahiptirler. Onlar akâid konularındaki yoruma kapalı katı nasçı anlayışları ile hukukî hayattaki selefî ve muhafazakâr (gelenekçi) bakışlarının sonucu olarak gündelik hayattaki değişim ve gelişmeler karşısında sık sık bidat ve tekfir silâhını kullanmaktan geri durmamışlardır. Ayrıca, Hanbelî mezhebi mensupları mezhebin doğuşundan günümüze kadar İslam tarihinde yaşanan pek çok dinî veya siyasi gerginlik ve gerilimde, az veya çok dinî veya siyasi birtakım roller üstlenmişlerdir.

Bu makale İslâm Hukuk Tarihinde Selefî Söylem: Hanbelî Mezhebi (Ankara 2002, Ankara Okulu Yayınları) ve Hanbelî Mezhebinin Kurucu İmamı Ahmed bin Hanbel: Hayatı, Görüşleri ve Mezhebi (Ankara 2008, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları) adlı kitaplarımızdan yararlanılarak hazırlanmıştır.
* Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.
 Ahmed b. Hanbel’in hocalarının bir listesi için bk. Zehebî, Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ (nşr. Şuayb el-Arnaut ve diğerleri), Beyrut 1401-1405/1981-85, XI, 180-181; Âmir Hasan Sabrî, Mu’cemü şüyûhi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel fi’l-Müsned, Beyrut 1413/1993.
Ahmed b. Hanbel’den hadis dinleyenlerin bir listesi için bk. Zehebî, A’lâmü’n-nübelâ, XI, 181-183.
İbnü’l-Cevzî, Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), Kahire 1979, s. 308-317; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye (Büyük İslâm Tarihi) (trc. Mehmet Keskin), İstanbul 1995, Çağrı Yayınları, X. 272-280.
Ahmed b. Hanbel’in mihnesi hakkında yazılan bazı eserler için bk. Patton, Ahmad b. Hanbal and the Mihna, Heidelberg 1897; Ali Abdülhâk, Ahmed b. Hanbel ve’l-mihne, Kahire 1958; Fehmî Ced’ân, el-Mihne, bahsün fî cedeliyyeti’d-dîniyyi ve’s-siyâsiyyi fi’l-İslâm, Beyrut 1989; Ahmed Abdülcevâd ed-Dûmî, Ahmed b. Hanbel beyne mihneti’d-dîn ve mihneti’d-dünyâ, Beyrut ts., Menşûrâtü’l-Mektebeti’l-’Asriyye.
İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s. 348-349, 409-18; İbn Kesîr, a.g.e., X, 300, 340-3; Le Strange G., Baghdad during the Abbasid Caliphate, Oxford 1924, s. 166.
I-VI, Kahire 1313; I-X, nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Kahire 1401/1991; I-XX, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir-Hamza Ahmed ez-Zeyn, Kahire 1416/1995; I-X, nşr. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Naîm el-’Irksûsî, İbrâhim ez-Zeybek, Beyrut 1416/1996. Ayrıca el-Müsned üzerine yapılan çalışmalara örnek olarak bk. Celâleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir es-Süyûtî, ‘Ukûdü’z-zeberced ‘alâ Müsnedi’l-İmâm Ahmed, nşr. Ahmed Abdülfettâh Temmâm - Semîr Hüseyin Halebî, Beyrut 1407/1987.
Mekke 1349; nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd b. Besyûnî, Beyrut 1405/1985; I-III, nşr. Atıyye ez-Zehrânî, Riyad 1410/1989.
Mekke 1357; İskenderiye 1984; Beyrut 1986; Dımaşk 1986; Türkçe trc. Mehmed Emin İhsanoğlu, İstanbul 1993, I-II.
Kahire 1340; nşr. Zeyneb İbrâhim el-Kârût, Beyrut 1403/1983; nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd b. Besyûnî, Beyrut 1986; Fransızca trc., G. H. Bousquet - P. Charles-Dominique, Hespéris, 1952, s. 97-112.
nşr. Talât Koçyiğit - İsmail Cerrahoğlu, I, Ankara 1963; II, İstanbul 1987; nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî, Riyad 1409/1988; I-IV, nşr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas, Beyrut-Riyad 1408/1988; I-II, nşr. Muhammed Hüsam Beyzûn, Beyrut 1410/1990.
nşr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas, Cidde 1403/1983.
13 Bombay 1311, taş baskısı; es-Salât ve mâ yelzemü fîhâ adıyla, Kahire 1322; İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Kitâbü’s-Salât ve ahkâmi târikihâ adlı eseri ile, Kahire 1323, 1347; nşr. Muhammed Abdürrezzâk Hamza, er-Risâletü’s-seniyye fi’s-salât adıyla, Kahire 1964.
nşr. Subhî Câsim el-Bedrî, Bağdat 1396/1976; Subhî es-Semerrâî, Beyrut 1405/1985.
nşr. Kıvâmüddin Burslân, Dârülfünûn İlâhiyat Fakültesi Mecmuası, V-VI (İstanbul 1927), s. 278-327; nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkî, Şezerâtü’l-belâtîn min tayyibâti kelimâti selefîne’s-sâlihîn, Kahire 1375, s. 4-40; nşr. Muhammed Fihr, Hama 1967; nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr - Ammâr et-Tâlibî, ‘Akâidü’s-selef içinde, İskenderiye 1971; nşr. Abdülaziz İzzeddin es-Seyrevânî, Dımaşk 1408/1988; İngilizce trc., M. S. Seale, Muslim Theology, London 1964, s. 96-125.
nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkî, Tabakātü’l-Hanâbile, II, 293-308; nşr. Abdülaziz İzzeddin es-Seyrevân, Dımaşk 1408/1988.
I-III, nşr. Fazlurrahman b. Muhammed, Delhi 1408/1988.
nşr. M. Züheyr eş-Şâvîş, Beyrut, 1400, 1401, 1408/1988.
bk. İbn Ebü’l-Hadîd, Nehcü’l-belâga, Kahire 1967, IX, 167, 169, 171-174.
Sezgin, Fuat, Geschichte des arabischen Schrifttums (GAS), Leiden 1967–84, I, 508.
Sezgin, GAS, I, 508, 512.
Ahmed b. Hanbel’in eserleri için bk. Yaşar Kandemir, “Ahmed b. Hanbel”, DİA, II, 77-79.
23 Ahmed b. Hanbel’den hadis dinleyenlerin bir listesi için bk. Zehebî, Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ, XI, 181-183
Sâlih’in hayatı hk. bk. Ebû Nuaym el-Isbahânî, Kitâbu zikri ahbâri İsbahân, nşr. Sven Dedering, Leiden 193, I, 348-349; İbn Ebû Ya’lâ, İbn Ebû Ya’lâ, Tabakātü’l-Hanâbile (nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkî), Kahire 1371/1952, I, 173-176; Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, IX, 317-319.
Ebû Bekir el-Kâtîî’nin Zevâid adıyla tertip ettiği eser için bk. Zevâidü Abdillah b. Ahmed b. Hanbel, nşr. Âmir Hasan Sabrî, Beyrut 1410/1990). Babasının fıkıh, akaid ve ahlâkla ilgili görüşlerini el-Mesâil adıyla toplayan Abdullah, ayrıca ondan Fezâilü Osman b. Affân, Kitâbü’s-Sünne ve Müsnedü’l-Ensâr gibi çeşitli eserler de rivayet etmiştir. Abdullah’ın hayatı hk. bk. Hatîb, Târîhu Bağdâd, IX, 375-376; İbn Ebû Ya’lâ, Tabakât, I, 180-188.
İshak b. Mansûr el-Kevsec’in hayatı hk. bk. İbn Ebû Ya’lâ, Tabakât, I, 113-115; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, II, 96.
Ebû Bekir el-Esrem’in hayatı hk. bk. İbn Ebû Ya’lâ, a.g.e., I, 66-74.
Hanbel b. İshak’ın hayatı hk. bk. İbn Ebû Ya’lâ, a.g.e., I, 143-145; İbn Kesîr, a.g.e., XI, 52
Abdülmelik el-Meymûnî’nin hayatı hk. bk. İbn Ebû Ya’lâ, a.g.e., I, 212-216.
Ebû Bekir el-Merrûzî’nin hayatı hk. bk. İbn Ebû Ya’lâ, a.g.e., I, 56-63; İbn Kesîr, a.g.e., XI, 54.
Ebû Dâvûd es-Sicistânî’nin hayatı ve eserleri hk. bk. İbn Ebû Ya’lâ, a.g.e., I, 159-163; M. Yaşar Kandemir, “Ebû Dâvûd es-Sicistânî”, DİA, X, 119-121.
Ebû Hâtim er-Râzî’nin hayatı ve eserleri için bk. İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 59; İbrâhim Canan, “Ebû Hâtim er-Râzî”, DİA, X, 150-151.
İbrâhim el-Harbî’nin hayatı hk. bk. İbn Ebû Ya’lâ, Tabakât, I, 86-93; İbn Kesîr, a.g.e., XI, 79.
İbnü’l-Cevzî, Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, s. 306, 308, 310; Yaşar Kandemir, “Ahmed b. Hanbel”, DİA, II, 77.
İbnü’l-Cevzî, Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, s. 286, 373.
Yaşar Kandemir, “Ahmed b. Hanbel”, DİA, II, 76.
İbnü’l-Cevzî, Menâkıbü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, s. 79, 87, 90, 99-100, 144, 163.

logo
Bugünün ihyasından yarının inşaasına
Bize Ulaşın

0(216) 612 78 22

0(216) 611 04 64

vuslat@vuslatdergisi.com

Ihlamurkuyu Mah. Alemdağ Cad.
Adalet Sok. No:11 P.K 34772
Ümraniye / İstanbul