Türkiye’de ve Arap Dünyasında İMAM MÜSLİM’İN el-CÂMİU’S-SAHÎH’İ ÜZERİNE YAPILAN AKADEMİK ÇALIŞMALAR ALİ TAVAN

Özet

İslam dininin Kur’ân’dan sonraki en temel kaynağı çağlar üstü bir vasfa haiz olan sünnet-i seniyyedidir. Nebevî sünnetin hamili olan hadisler de dolayısıyla pek kıymetli bir konuma sahiptir. Nebevî sünnetin korunması adına öteden beri alimler ciddi bir sa‘y-u gayret harcayıp birçok kitaplar tasnif etmiş ve sahih hadisi sakiminden ayırt edecek usuller vaz‘ etmişlerdir. Çalışmada ele alınacak olan İmam Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh’i de böyle bir gayretin hicri ilk üç asırdaki tezahürlerinden biridir.

İmam Müslim’in Sahîh’i ihtilaflar bir tarafa bırakılacak olursa Sahîh-i Buharî’den sonra İslam’ın en temel ikinci hadis müdevvenâtındandır. Eserin karizması dönemin alimlerince teyit edilmiş, bu haklı karizmasından dolayı telifinden henüz çok kısa sayılacak bir süre sonra üzerine şerh, haşiye, ihtisar gibi birçok çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmada klasik dönemde el-Câmiu’s-Sahîh üzerine yapılan klasik çalışmalara değinilmeyecektir. Çünkü bu çalışmalar makale gibi mahdud araştırmalara konu olamayacak kadar geniş bir yelpazeye sahiptir. Hatta konuyla ilgili merhum Kemal Sandıkçı’nın Sahîh-i Buhârî üzerine yazdığı ‘Sahih-i Buhari Üzerine Yapılan Çalışmalar’ isimli çalışmanın benzeri veya bundan daha geniş bir çalışmanın yapılmamış olması büyük bir eksiklik olarak değerlendirilmelidir.  Çalışmamızda ise el-Câmiu’s-Sahîh üzerine gerek Türkiye’de gerek Arap dünyasında yapılan ve ulaşabildiğimiz akademik çalışmaların bir listesi arz edilecektir. Bu çalışmanın husülüne vesile olan gaye, mezkûr eserin telifinden günümüze kadar hiç eskimemiş bilakis giderek yenilenen ve güncellenen nadir bir karizmaya sahip olduğunu ortaya koymaktır.

Giriş

Hadislerin İslam dininin ayrılmaz bir parçası olduğu meselesi izahtan varestedir. Bu konumu kendisine diğer İslamî ilimlerin de olmazsa olmazı gibi bir fonksiyon kazandırmıştır. Bu ehemmiyeti dolayısıyla ‘gelenek’ diye adlandırılan dönemdeki alimler ile muasır dönem alimlerinin üzerinde belki de en çok yoğunlaştıkları ilim ilm-i hadistir dense bu bir abartı addedilmeyecektir. Bu yoğun çalışmaların en olgun meyvelerinden biri de İmam Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh’idir.

Çalışmamızda el-Câmiu’s-Sahîh üzerine yapılan ‘geleneksel’ çalışmalardan kat-ı nazar edilerek gerek ülkemizde gerekse Arap dünyasında doğrudan veya dolaylı olarak yapılan ve ulaşabildiğimiz akademik çalışmalar sıralanacaktır.

1. Türkiye’de Yapılan Akademik Çalışmalar
   1. Dilek TEKİN, Müslim ve el-Câmiu’s-Sahîh’i Üzerine
   2. Dilek TEKİN, Yazılı-Şifâhî Rivayet Bağlamında Müslim'in Eser Sahibi Hocalarından Rivayetleri
   3. Kemal ÖZCAN, Buhârî ve Müslim'in Sahihlerinde Yer Alan “Hadislerle Amel” Konusu
   4. Cemil Cahit MOLLAİBRAHİMOĞLU, Çağdaş Hadis Şerh Çalışmalarının Bir Örneği Olarak İtyûbî’nin Sahîh-i Müslim ve Mukaddimesi Şerhleri
   5. Abdulkadir EVGİN, Buhârî ve Müslim'in İlk Hadisleri ve "İlk Olma Gerekçeleri" Hakkında Bir Araştırma
   6. Mahmut YAZICI, Fatıma Zehra ÖĞÜTCÜ, Arap Dünyasında Yazılmış Çağdaş Hadis Şerh Çalışmalarına Bir Bakış (Sahîh-i Müslim Şerhleri “el-Kevkebü’l-Vehhâc” ve “Fethu’l-Mün‘im” Özelinde)
   7. Leyla ÇETİN, Dizilişi Açısından Nesâî’nin Sünen’inde İhtilaflı Rivayetler ve Müslim’in Sahih’î ile Karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi)
   8. Semih ACET, Nevevî’nin, Minhâc Şerhinde Müslim ve Sahîh’i Hakkındaki Tespit ve Tenkitleri
   9. Abdurrahman KURT, Sahih-i Müslim Mukaddimesinin Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi)
   10.  Rıdvan KALAÇ, Sahîh-i Müslim’de Zayıf Olduğu İddia Edilen Rivâyetler Üzerine Bir İnceleme -Elbânî Özelinde-
   11. Kemal ÖZCAN, Buhârî ve Müslim'in Sahîhleri Hakkında Farklı Görüşler
   12. Abdülkadir PALABIYIK, Garîbü’l-Hadîs Nev‘inin Doğuşu ve Abdül-Ğâfir b. İsmâ‘îl’in ‘‘el-Müfhim Li Şerhi Garîbi Sahîhi Müslim’’ Adlı Eseri (Doktora Tezi)
   13. Kamuran ASLANTALAY, Yusuf Efendizâde'nin “‘İnâyetü’l Meliki’l-Mün‘im Li-Şerhi Sahihi Müslim” Adlı Eserinin Tahkîk ve Değerlendirilmesi (Tahâret, Hayz Ve Namaz Kitapları) (Doktora Tezi)
   14. Mustafa Macit KARAGÖZOĞLU, Tamamlanamamış Bir Şerhin İzinde: Sıyânetü Sahîhi Müslim
   15. Şeyda BERTAN UYSAL, İbn Hacer ve “el-Vukûf Alâ Mâ Fâ Sahîhi Müslim Mine’l-Mevkûf” Adlı Eserindeki Rivayetlerin Değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi)
   16. Seyit AVCI, Sahih-i Müslim'in "Kitabü'l-Fezail" Bölümüne Göre Hz. Peygamber'’in Bazı Özellikleri
   17. Talat KOÇYİĞİT, Sahihi Müslim Nüshalarının Rivayeti
   18. Mehmet Emin ÖZAFŞAR, Rivâyet İlimlerinde Eser Karizması ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh’i
   19. Ahmet ÖZDEMİR, Resûlullah’ın Günahlardan Sakındırırken Başvurduğu Başlıca Yöntemler -Sahîh-i Müslim Özelinde-
   20. Mustafa TAŞ, Müslim’in Ehl-i Bid’at Râvilerden Rivayet ile İlgili Durumu
   21. Yavuz KÖKTAŞ, Müslim’in Sahîh’ine Yapılan En Eski Tenkid: Ebu’l-Fadl el-Herevî’nin İlelu’l-Ahâdîs Fî Kitâbi’s-Sahîh Li Müslim Adlı Eserinin Takdim ve Tercümesi
   22. Erdinç AHATLI, Türkiye’de Hadisi Anlama Çalışmaları: Ahmed Davudoğlu ve Müslim Şerhi Örneği
   23. Nurdane GÜLER, Sahih-i Müslim'de Kur'an atıflı rivayetler (Doktora Tezi)
   24. Abdullah Taha İMAMOĞLU, Hadis Edebiyatında Kitabul-İmâreler ve Sahih-i Müslim Örneği (Doktora Tezi)
   25. Osman GÖKMEN, Hadislerde Yahudilerin Özellikleri (Sahih-i Buharî ve Sahih-i Müslim Özelinde) (Yüksek Lisans Tezi)
   26. Yasır Amer Ibrahım ALOTHMAN, Çok Anlamlı Kelimelerin Lügat Anlam ve Değişimleri (Sahih-i Müslim Özelinde) (Doktora Tezi)
   27. Abdulkarım OMAR, التقدیم والتأخیر في صحیح مسلمً كتاب الإیمان نموذجا دراسة بلاغیة تطبیقیة Sahih-i Müslim'de Takdim Ve Tehir (İman Babı Örneği Uygulamalı Bir Belağî İnceleme) (Yüksek Lisans Tezi)
   28. Ahmed Sharafaddin QADER, روايات أبي هريرة في المسائل الغَيبية في صحيح الامام مسلم دراسة تحليلية Ebu Hureyre'nin Sahih-i Müslim'de Bulunan Gayb Hakkındaki Rivayetleri- Analitik Araştırma (Yüksek Lisans Tezi)              
   29. Mujahed A.Alkareem M. Al Waheb BAKR, الجوانب العقدية والدعوية في أحاديث الوعد والوعيد من صحيح مسلم دراسة موضوعية  Sahih-i Müslim'de Yer Alan Hadislerin Va'd ve Vaîd İle İlgili Akidevi Ve Tebliğsel Yönleri (Yüksek Lisans Tezi)
   30. Mehmet Nezir ESİN, Sahîh-i Müslim'deki Hadislerin Edebî Sanatlar Açısından İncelenmesi (Îcâz, İtnâb, Müsâvât Ve Kasr Bağlamında) (Doktora Tezi)
   31. Muhammed Burak İLHAN, Sahîh-i Müslim'deki Zühd Hadislerinin Değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi)
   32. Murat MİRZAOĞLU, Sahîh-i Müslim'de Tebvîb (Doktora Tezi)        
   33. Büşra ERSOY, Sahîh-i Müslim'deki Hz. Peygamber'in Savaşlarıyla (Gazveleriyle) İlgili Rivayetlerin Tespiti ve Siyer Kaynaklarıyla Karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi)
   34. Azizah Fakhria ZAHRA, Tashîf ve Musahhaf Hadisler: Sahîh-i Buhâri ve Sahîh-i Müslim Özelinde (Yüksek Lisans Tezi)
   35. Bayram SAPMAZ, Sahîh-i Müslim Tercüme ve Şerhi'nin Bir Kaynağı Olarak Umdetu'l-Kâri
   36. Ayşe ERSAN, Sahîh-i Müslim'deki Hadislerin İlköğretim Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi Programında Kazandırılması Öngörülen Değerler Açısından İncelenmesi (Yüksek Lisans Tezi)
   37. Betül ŞİMŞEK ÖZTÜRK, Sahîh-i Müslim Şerhlerinden el-Mu'lim ile İkmâlü'l-Mu'lim'in Mukayesesi (Doktora Tezi)
   38. Muhammet KOÇ, Yûsuf Efendizâde'nin 'İnâyetü'l-Meliki'l-Mun'im Li-Şerhi Sahîh-İ Müslim' Adlı Eserinin Sahîh-i Müslim Mukaddimesi Bölümünün Tahkiki ve Değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi)
   39. Huzeyfe ELHATİB, منهج الإمام مسلم في التعليل في الجامع الصحيح İmam Müslim'in el-Câmiu's-Sahîh Adlı Eserinde Uyguladığı Ta'lîl Yöntemi (Doktora Tezi)
   40. Abdulrahman Abdullah Mazyad AL-RAJAAN, أبو سلام و احاديثه المعللة المروية في صحيح مسلم -جمع و دراسة- (Ebu Sellam ve Sahihi Müslim’de Rivayet Edilen İlletli Hadisleri (Araştırma ve Derleme))
   41. Uzeyir DURMUŞ, İmam Müslim’in Sahîh’ine Kaynaklık Bakımından İmâm Mâlik’in Muvatta’sı (Tahrîc, Mukâyese ve Tahlîl)
   42. Mehmet EGRİN, Sûü’l-Hıfz ve Buhârî ile Müslim’in Bu Vasıfta Olan Ravileri (Yüksek Lisans Tezi)
   43. Elif SÖNMEZ, Mevkuf Hadisin Merfû Rivâyet Edilmesi ile İlgili Müslim’e Yöneltilen Eleştiriler (Tetebbuʿ Özelinde) (Yüksek Lisans Tezi)
   44. Faisal AHMAD, Dârektunî'nin el-İlzâmât ve't Tetebbu'unda Buhârî Ve Müslim'in Şartlarına Göre Tashîh Yöntemi (Doktora Tezi)
   45. Mustafa KESKİN, التشبيه التمثيلي ومظاهره في الحديث النبوي: صحيح مسلم نموذجا

Tespit edebildiğimiz kadarıyla Türkiye’de el-Câmiu’s-Sahîh üzerine yapılan akademik çalışmalar yukarıda zikredilenlerden oluşmaktadır. Çalışmanın bundan sonrası Arap ilim dünyasında söz konusu eser üzerine doğrudan veya dolaylı olarak yapılan çalışmalar zikredilecektir.

1. Arap İlim Dünyasında Yapılan Çalışmalar
   1.  Ramazan Hüseyin Şâvuş, الامام مسلم و صناعة التحويل في الاسانيد من خلال صحيحه
   2. Yasir b. AbdulAzîz ERRUBAYYİ‘, تخريج الامام مسلم رحمه الله لحديث حذيفة بن اسيد رضي الله عنه في تخليق الجنين -دراسة حديثية-
   3. Hamza Abdullah ELMELÎBÂRÎ, عبقرية الامام مسلم في ترتيب احاديث مسنده الصحيح -دراسة تحليلية-
   4. أدي تحيا نيغارا , دراسة المكنى من شيوخ الامام مسلم في صحيحه-من كتاب البيوع الى كتاب الالفاظ من الادب و غيرها – (Lisans Bitirme Tezi)
   5. Emine Seyyid Hamid ENNÂDÎ, الامام مسلم و منهجه في صحيحه
   6. Marei Ibn Ali Al-AMER, الزيادة في المتون عند الامام مسلم من خلال حديث أبي هريرة رضي الله عنه في قصة فقراء المهاجرين -أنموذجا-
   7. Ahmed Yahya Ahmed AlMUFREH, الزيادة في المتون عند الامام مسلم -رحمه الله- من خلال دراسة حديث أم المؤمنين عائشة رضي الله عنها و الي فيه -وما كان لكم ان تنزروا رسول الله-
   8. İsâm b. Abdullah ESİNÂNÎ, الزيادة في المتون عند الامام مسلم رحمه الله من خلال دراسة حديث عبد الله بن عباس رضي الله عنهما الذي فيه -لا تخمروا رأسه و لا وجهه-
   9. Selva Mahmud Muhammed HÜSEYİN, من قال عنه الامام ابن حجر في – التقريب- صدوق يهم و اخرج له الامام مسلم في صحيحه
   10. Îhab AbdulHalîm Muhammed EBÛAMR , الجواب عما اشكله الامام أبو زرعة الرازي على صحيح الامام مسلم
   11. Hasan HAMZA, رد شبهة الوضع في صحيح مسلم
   12. Hasan HAMZA, شروط الامام مسلم في صحيحه في ضوء آراء العلماء و شراح الحديث النبوي الشريف
   13. İkrâmî Muhammed Muhammed EŞŞÂZELÎ, الفوائد الاسنادية عند الامام مسلم في صحيحه
   14. Subhî İbrahim Afîfî ELMELÎCÎ, الرجولة في البيان النبوي موقعا و بلاغة دراسة في صحيح مسلم
   15. Yusuf Abdurrahîm Muhammed İBRAHİM, Hâlid Fellâh Sâlim ELÂZİMÎ, تراجم الأبواب في صحيح الامام مسلم -دراسة حديثية فقهية لكتاب النذر-
   16. Muhammed Gâlib Abdullah ELİMÂD, أثر تعدد روايات الحديث النبوي الشريف في صحيح الامام مسلم على استنباط الاحكام المعاملات المالية المعاصرة -دراسة مقارنة-
   17. Sâdık Muhammed Muhammed ELMÜTEVELLÎ, ابنية الفعل و دلالتها في الحديث النبوي الشريف -دراسة تحليلية في احاديث صحيح مسلم
   18. Umârî ABDULLAH, مصطلح الحديث في مقدمة صحيح مسلم من خلال شرح النووي (Lisans Bitirme Tezi)
   19. Kâsım Muhammed Yusuf ĞANNÂM, Fâyiz AbdulFettâh EBÛUMAYR, صحيح الامام مسلم رؤية منظومية
   20. Vesîle MEBHÛT, الاحاديث التي انتقدها سعيد الققنوبي على صحيح الامام مسلم في كتابه السيف الحاد -دراسة النقدية- (Yüksek Lisans Tezi)
   21. Ahmed Muhammed Murâfâ, Abdullah Ahmed ALBESYÛNÎ, معاني الحروف الجارة الأحادية الواردة في كتاب الإيمان من صحيح الإمام مسلم
   22. Abdullah b. Fevzân b. SÂLİH, الرواة الذين جرحهم الإمام البخاري وانفرد الإمام مسلم بالإخراج لهم
   23. Hamza Abdullah MUHAMMED, الرواة الذين انفرد بهم الإمام مسلم عن بقية الكتب التسعة
   24. Ömer HAYDÛSÎ (عمر حيدوسي), Hamîde b. ETTÜRKÎ, دراسة حديثية نقدية لرجال مقدمة صحيح مسلم
   25. Ahmed Hasan Muhammed Habûb SA‘D, موقف الحافظ ابن حجر العسقلاني من زيادات متون الإمام مسلم علي الإمام البخاري: زيادة (فليرقه) أنموذجا: دراسة تحليلة تطبيقية
   26. Muhammed AbdulMunim Ahmed ATIYYE, موقف الحافظ ابن حجر العسقلاني من زيادات متون الإمام مسلم علي الإمام البخاري: زيادة (فليرقه) أنموذجا: دراسة تحليلة تطبيقية
   27. AbdulKâdir SELÂMÎ, من أشراط الساعة في "صحيح مسلم" (ت 261هـ) بين المعجم والدلالة
   28. Beşîr BURŞÂK, Hamza AVVÂD, مسلك القاضي عياض (544ه) في بيان اختلاف روايات صحيح مسلم من خلال كتابه" مشارق الأنوار"
   29. Ali Ahmed İmran MUHSİN, رويات أحمد بن عبد الرحمن ابن وهب (الوهبي) في صحيح مسلم: دراسة حديثية في ضوء انتقاد إبراهيم بن أبي طالب الإمام مسلما الرواية عنه في صحيحه‎
   30. Râide Hâlid Hamed NUSAYRÂT, المعلقات والموقوفات في صحيح مسلم
   31. Khalid ELKİNDÎ, تأثير المعطيات النحوية واللغوية في مواقف شُرّاح صحيح مسلم من تعدد رواياته
   32. Ahmed Yakub REŞÎD, الرواة الذین اتهموا بالقدریة وتفرد البخاری او مسلم بالروایة عنهم دراسة نقدیة
   33. AbdurRezzâk Mûsâ EBULBASAL, Ahmed Hüseyin ESSEKKÂR, مرويات الإمام عبد الرزاق الصنعاني في صحيح مسلم دراسة نقدية تطبيقية
   34. Hâlid b. Abdullah ELİYD, ضابط إخراج الإمام مسلم في صحيحه لأحاديث جعفر بن سليمان، عن ثابت، عن أنس
   35. Atîka FÛGÂL( عتيقة فوغال), Ebû Bekr KÂFÎ, أغراض رواية الإمام مسلم للأحاديث المنقطعة في صحيحه
   36. Abdulİlâh Veled ÎSÂ, الموازنة بين الصحيحين: صحيح البخاري ، وصحيح مسلم رحمهما الله تعالى
   37. Muhammed Marûf HANÎF, لموازنة بين الصحيحن (صحيح البخاري ومسلم)
   38. Fâtıma Ali Hasanî AHMED, صيغ الامر والنهى في أحاديث فقه المعاملات من صحيح مسلم وأثرها في الاحكام الفقهية
   39. Muhammed Abdullah İvaz ELHABBÂS(الخباص), النعت في الحديث النبوي الشريف في الصحيحين (صحيح البخاري وصحيح مسلم): دراسة لغوية دلالية
   40. Afıfe AZZAH, دراسة الأحاديث التي انفرد بها الإمام مسلم في صحيحه وتكلم فيها
   41. Necme AbdurRahîm Abdullah ESSIDDIK, فقه الدعوة في الحديث الشريف من خلال صحيح الإمام مسلم (جمعًا ودراسةً)
   42. Fethiyetullah Câbû AbdurRahîm İSMAİL, المشتقات في صحيح الإمام مسلم
   43. Ahmed AbdulKerîm Şevket ELKUBEYSÎ( الكبيسي), القراءات في شرح صحيح مسلم للإمام النووي (ت ٦٧٦) جمعا ودراسة
   44. Muhammed Sa‘duddîn MANSÛR, زاد المسلم فيما اتفق عليه البخارى و مسلم للشيخ محمد حبيب الله الشنقيطى
   45. Hüseyin Abdullah Muhammed ABÛ DÂHİŞ, نظرات ادبية في صحيحي البخاري و مسلم و ما ورد فيهما من شعر
   46. Avvâd b. Hüseyin HALEF, المستدرك على تسمية رجال مسلم الذين انفرد بهم عن البخارى للذهبى
   47. Muhammed AbdulKerîm ELHANBERCÎ (الحنبرجي), تصنيف الصحيحين، وبيان أيهما أسبق «دراسة نقدية»
   48. Emânî Osman Muhammed BEK, دور السنة في اعتدال سلوك المسلم: دراسة موضوعية لأحاديث من الصحيحين
   49. AbdurRezzâk Mûsâ EBULBASAL, Suâd Cemîl EBÛ FÂRİS, الإمام عبد الله بن وهب المصري ومروياته في صحيح مسلم (ت 197هـ)-دراسة نقدية
   50. Hayrunnisâ , شروط الإمام البخاري و مسلم في صحيحيهما عند الشريف حاتم العوني : دراسة مقارنة
   51. Ahmed b. Yahya Ahmed ENNÂŞİRÎ, ما تفرَّد به الأوزاعي عن يحيى بن أبي كثير من الروايات في صحيح مسلم جمعًا وتخريجًا ودراسة
   52. Müslim Şâkir CABR, هيأة الو حي ومظاهره وآثاره في صحيح مسلم
   53. Senâ Ahmed İBRAHİM, Bâ Bekr, المعاني البلاغية لأسلوب النّهي في الحديث الشّريف من خلال صحيح مسلم
   54. Sa‘diye Muhammed Şerîf  b. AVF, AHMED, نماذج من التوابع فى صحيح مسلم
   55. Râmâ Nebîl ABÛ TARBÛŞ, عبارة الإمام مسلم إسناد يقع إلى جنب إسناد؛ لعلّة تكون هناك" دراسة تحليلية"
   56. Muhammed Mustafa NECM, Abdullah Mustafa MURTECÂ, الرواة الذين لم يحدث عنهم الإمام يحيى بن سعيد القطان واحتج بهم الإمام مسلم في صحيحه، دراسة توثيقية تطبيقية
2.  

İmam Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh isimli eseri telifinden hemen sonra ilim camiasında derin yankılar uyandırmış ve bu durum üzerinde birçok çalışma yapılmasına yol açmıştır. Muasır dönemde dahi üzerinde yapılan yoğun çalışmalar eserin karizmasının telifinden günümüze kadar giderek yükselen bir ivme içinde oluşuna dair gösterilecek delillerden biridir. Bu karizmayı bir nebze olsun gösterebilmek adına çağımızda bu nadide eser üzerine yapılan çalışmalar yukarıda zikredilmiştir.

Türkiye’de yapılan çalışmaların Arap ilim dünyasında yapılan çalışmalara nazaran eksik olduğu sonucu böyle kısa bir çalışmadan da hemen anlaşılabilmektedir. Ayrıca ülkemizde el-Câmiu’s-Sahîh üzerine gerek klasik gerek günümüz akademi dünyasına ait çalışmaların derlendiği bir eserin bulunmaması da büyük bir eksiklik olarak öne çıkmaktadır. Bu eksiğin bir an evvel seminer, tez veya kitap olarak çalışılmasının ilim dünyamıza önemli bir katkı sağlayacağı hususunda şüphe yoktur.